اهمیت صادرات به روسیه برای ایران
صادرات به روسیه یکی از اولویتهای کلیدی در سیاستهای تجاری ایران است، بهویژه در شرایط تحریمهای بینالمللی که هر دو کشور با آن مواجه هستند. روسیه بهعنوان یک بازار بزرگ با بیش از ۱۴۰ میلیون جمعیت و اقتصاد متنوع، فرصتهای قابل توجهی برای تنوعبخشی به صادرات ایران فراهم میکند.
این روابط تجاری نهتنها به افزایش درآمد ارزی کمک میکند، بلکه نقش مهمی در کاهش وابستگی به صادرات نفتی ایفا مینماید.
براساس آمارهای اخیر، صادرات ایران به روسیه در سال ۲۰۲۴ با رشد ۱۴ درصدی به بیش از ۱.۵ میلیارد دلار رسیده است، که عمدتاً شامل محصولات غیرنفتی مانند کشاورزی و مواد غذایی بوده. همچنین، پس از جنگ اوکراین، صادرات ایران به روسیه حدود ۳۰ درصد افزایش یافته، زیرا تحریمهای غربی علیه روسیه، فضایی برای ورود کالاهای ایرانی ایجاد کرده است.
در نیمه اول سال مالی جاری (تا اکتبر ۲۰۲۵)، صادرات غیرنفتی ایران حدود ۲۶ میلیارد دلار بوده که تقریباً بدون تغییر نسبت به سال قبل است، اما سهم روسیه در آن افزایش یافته. روسیه پنجمین منبع واردات غیرنفتی ایران نیز هست، که نشاندهنده تعادل تجاری دوجانبه است. (1) و (2)
تحلیل فرصتهای تجاری + معرفی محصولات
روسیه بهدلیل وسعت جغرافیایی (بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع) و نیاز به واردات کالاهای متنوع، بازار هدف ایدئالی برای صادرکنندگان ایرانی است. فرصتهای اصلی عبارتند از:
محصولات کشاورزی و غذایی
روسیه سالانه نیاز به واردات گستردهای در این حوزه دارد، بهویژه پس از تحریمها که دسترسی به بازارهای غربی محدود شده است. ایران در ۹ ماهه سال جاری حدود ۵۷۰ هزار تن کالای کشاورزی و غذایی به روسیه صادر کرده که معادل حدود ۵۰ درصد ارزش کل صادرات ایران به روسیه بوده است.
برخی از مهمترین اقلام کشاورزی صادرات به ترکیه عبارتاند از:
- میوه و خشکبار: انواع پسته، کشمش، خرما و زعفران که در بازار روسیه تقاضای بالایی دارند. مثلاً پسته ایرانی در بازار روسیه بسیار شناختهشده است. همچنین میوههایی مانند کیوی، نارنگی و هلو در این کشور بهخوبی به فروش میروند.
- سبزیجات و صیفیجات: بهویژه فلفل گلخانهای (که گزارش شده رشد چشمگیری در صادرات به روسیه داشته است)، گوجهفرنگی، سیبزمینی، سیر و پیاز.
- محصولات پروتئینی و فرآوریشده: صادرات ایران به روسیه در بخش غیرنفتی تا حد زیادی شامل این بخش بوده است.
پتروشیمی و مصالح ساختمانی
سیمان، پلیاستیرن، الیاف نخ، اجزاء و قطعات وسایط نقلیه نیز برای صادرات به روسیه مناسب هستند. این بخش از محصولات میتواند بهعنوان جایگزینی برای صادرات نفتی عمل کند.
یکی دیگر از اقلام قابل توجه در صادرات ایران به روسیه عبارتاند از مواد پلاستیکی، پلیمرها و مشتقات پتروشیمی. بهعنوان مثال، گزارشها حاکی از آن است که پلیاستیرن و پلیاتیلن از اقلامی هستند که به بازار روسیه صادر میشوند.
فناوری و صنایع نوین
صادرات نانوتکنولوژی و کاتالیستهای نانو به ارزش ۲۰ میلیون دلار، نشاندهنده پتانسیل صادرات به روسیه در حوزههای پیشرفته است. بااینحال این بخش هنوز محدودیتهایی دارد. ایران بهدنبال افزایش صادرات فناوریمحور به روسیه نیز است؛ برای مثال، صادرات کاتالیزور نانو به روسیه یکی از این موارد است.
مسیرهای حملونقل صادرات کالا از ایران به روسیه
مسیر اصلی، کریدور بینالمللی شمال-جنوب (INSTC) است که یک شبکه چندوجهی (ریل، جاده و دریا) به طول ۷۲۰۰ کیلومتر است و زمان حمل را تا ۴۰ درصد و هزینهها را تا ۳۰ درصد کاهش میدهد. این کریدور سه شاخه اصلی دارد.
شاخه غربی INSTC (از طریق آذربایجان - ریل و جاده)
این مسیر از مرز آستارا (ایران) شروع شده، از طریق باکو (آذربایجان) به مرز روسیه میرسد. شامل راهآهن آستارا-رشت-قزوین (۲۰۵ کیلومتر ریل) و جادههای اتصالی است. زمان حمل حدود ۱۰-۱۵ روز برای کالا است و برای کالاهای صنعتی و کشاورزی مناسب است.
شاخه مرکزی INSTC (از طریق دریای خزر - دریایی و ریل/جاده)
کالا از بنادر شمالی ایران مانند انزلی، امیرآباد یا آستارا با کشتی به بنادر روسی مانند آستاراخان یا ماخاچکالا حمل میشود (مسافت دریایی حدود ۱۰۰۰ کیلومتر). سپس با ریل یا جاده به مقصد میرسد. زمان حمل دریایی ۳-۵ روز است و کل مسیر ۷-۱۰ روز طول میکشد. این روش صادرات به روسیه، برای کالاهای حجیم مانند محصولات کشاورزی و پتروشیمی مناسب است و بهدلیل مستقیمبودن، تحریمها را دور میزند.
شاخه شرقی INSTC (از طریق ترکمنستان و قزاقستان - ریل)
از گرگان (ایران) با ریل به برکت/اترک (ترکمنستان) و سپس اوزن (قزاقستان) وصل شده و به روسیه میرسد. زمان حمل ۱۰-۱۴ روز است که برای کالاهای صادراتی به بازارهای اوراسیا مناسب است. اتصال به بنادر خلیج فارس و کاهش وابستگی به مسیرهای غربی از جمله ویژگیهای آن است.
علاوهبر INSTC، مسیرهای دریایی مستقیم نیز برای صادرات کالا به روسیه وجود دارد.
مسیرهای دریایی مستقیم (از طریق کانال سوئز یا تنگه مالاکا)
از بنادر جنوبی ایران مانند بندرعباس، امام خمینی، بوشهر، چابهار یا خرمشهر شروع شده و به بنادر روسی مانند سنپترزبورگ، نووروسیسک، ولادیوستوک، کالینینگراد یا مورمانسک میرسد. برای مثال، عبور کالا از بندرعباس به نووروسیسک ۲۰-۲۵ روز طول میکشد و کالا از طریق دریای عرب، دریای سرخ، کانال سوئز، مدیترانه و دریای سیاه عبور میکند. این مسیر برای نفت، پتروشیمی و کشاورزی مناسب است و ظرفیت بالایی برای کالاهای سنگین دارد. اما طولانیتر از INSTC بوده و با ریسکهای ژئوپلیتیکی مانند بلوکاده دریای سرخ همراه است.
علاوهبر موارد بالا، مسیر ریلی مستقیم ایران-روسیه نیز در حال توسعه است که امکان ردیابی آنلاین را فراهم ساخته و برای کالاهای حساس مناسب خواهد بود.
مدارک مورد نیاز برای صادرات به روسیه
مدارک پایه برای صادرات به روسیه شامل موارد زیر است. البته ممکن است برخی موارد بسته به کالا متفاوت باشد.
- کارت بازرگانی معتبر
- پیشفاکتور (پروفرما) و فاکتور تجاری (Commercial Invoice).
- قرارداد کتبی با خریدار.
- گواهی مبدا (Certificate of Origin) از اتاق بازرگانی.
- بارنامه حمل (Bill of Lading) یا معادل آن.
- بیمهنامه کالا.
- اظهارنامه گمرکی (Export Declaration).
- گواهی بهداشت/قرنطینه (برای محصولات غذایی و کشاورزی)، گواهی استاندارد GOST روسیه، گواهی بازرسی (مانند SGS).
- اسناد بانکی برای تسویه (مانند LC یا تاییدیه بانک RFC).
- لیست بستهبندی (Packing List) با جزئیات وزن و تعداد.
نکته مهم و کاربری: برای توافق اوراسیا، گواهی مبدا ویژه (براساس کد HS کالا) الزامی است تا بازرگان بتواند از تعرفههای ترجیحی (کاهش تا ۴۰-۶۰ درصد برای ۸۶۲ قلم کالا از ایران) استفاده کند.
چالشهای اصلی تجارت با روسیه
اگرچه صادرات به روسیه برای ایران فرصتهای چشمگیری بههمراه دارد، اما مسیر تجارت با این کشور خالی از پیچیدگی نیست. صادرکنندگان ایرانی برای ورود پایدار و سودآور به بازار روسیه باید با چند مانع مهم روبهرو شوند و راهکارهای مؤثر برای عبور از آنها را بیابند.
۱. استانداردهای فنی و بهداشتی سختگیرانه
روسیه در حوزه کنترل کیفیت، استانداردهای فنی و بهداشتی خاص خود را دارد که با اتحادیه اقتصادی اوراسیا هماهنگ است. هر کالایی که وارد این کشور میشود باید گواهی انطباق (EAC) دریافت کند. محصولات کشاورزی نیز نیاز به گواهی سلامت گیاهی، برچسبگذاری به زبان روسی و رعایت دقیق استانداردهای بستهبندی دارند. بسیاری از صادرکنندگان ایرانی بهدلیل ناآشنایی با این جزئیات، در مرزهای گمرکی با تأخیر یا بازگشت کالا مواجه میشوند.
۲. مشکلات بانکی و نقل و انتقال پول
از مهمترین موانع تجارت با روسیه میتوان به محدودیتهای بانکی ناشی از تحریمها اشاره کرد. نبود ارتباط مستقیم میان سیستم بانکی ایران و روسیه باعث شده بسیاری از معاملات از طریق ارزهای واسطه مانند درهم یا یوان انجام شوند. این موضوع، هزینه تبدیل ارز را بالا برده و زمان تسویه را طولانی میکند. گرچه دو کشور در حال گسترش تبادلات مالی با استفاده از سیستمهای جایگزین مانند پیامرسان مالی روسی (SPFS) هستند، اما هنوز نقل و انتقال مالی ثبات و پوشش کامل ندارد.
موانع گمرکی و پیچیدگیهای اداری
فرآیند گمرکی در روسیه نسبتاً طولانی است که نیاز به مدارک زیادی دارد. کوچکترین مغایرت در اطلاعات بارنامه یا مدارک میتواند منجر به توقف محموله شود. همچنین، نرخ تعرفههای وارداتی برای برخی کالاهای ایرانی نسبتاً بالاست و نوسانات سیاستهای گمرکی روسیه گاهی برنامهریزی بلندمدت صادرکنندگان را دشوار میکند.
چالشهای لجستیکی و حملونقل
یکی دیگر از موانع جدی در مسیر صادرات به روسیه، نبود زیرساختهای حملونقل پایدار و سریع است. مسیر زمینی از آستارا و آذربایجان بهدلیل ترافیک سنگین و محدودیتهای فصلی، همیشه قابل اعتماد نیست. مسیر دریایی از طریق بندر انزلی و آستاراخان هم به شرایط آبوهوایی وابسته است و در زمستانها با یخزدگی دریا محدود میشود. علاوهبر این، هزینه حمل و زمان ترخیص کالا در مرزهای روسیه معمولاً بالاتر از میانگین منطقه است.
۵. تفاوتهای فرهنگی و اداری
فرهنگ تجاری روسها بر پایه اعتماد و ارتباط بلندمدت است. بسیاری از مذاکرات تجاری بدون شناخت فرهنگی مناسب و رعایت آداب حرفهای به نتیجه نمیرسند. از سوی دیگر، بوروکراسی روسیه هنوز سنگین است و برای عقد قرارداد یا ثبت شرکت، پیگیری اداری زمانبر محسوب میشود.
غلبه بر چالشها؛ چطور صادرات به روسیه را شروع کنیم؟
ورود به بازار صادرات، بهویژه در مسیر ایران به روسیه، هرچند فرصتهای گستردهای دارد، اما برای صادرکنندگان تازهکار میتواند بسیار پرریسک و پیچیده باشد. فرآیندهایی مانند انتخاب مسیر مناسب، رزرو و اجاره کانتینر، بررسی قوانین گمرکی، هماهنگی با خطوط کشتیرانی و حتی بستهبندی صحیح کالا، همگی نیازمند تجربه، دانش فنی و شبکه ارتباطی گسترده هستند.
بسیاری از شرکتها در آغاز راه، بهدلیل ناآشنایی با این جزئیات، با هزینههای غیرمنتظره، تأخیر در تحویل یا حتی خسارتهای سنگین روبهرو میشوند. در واقع، مدیریت تمام این مراحل بهصورت مستقل، بدون راهنمایی متخصصان حملونقل بینالمللی، احتمال شکست را بهطرز چشمگیری افزایش میدهد.
انتخاب شرکت باربری مناسب
در چنین شرایطی، همکاری با بهترین شرکتهای حملونقل بینالمللی، نهتنها از بروز این خطرها جلوگیری میکند، بلکه روند صادرات را بهشکل بهینه و مقرونبهصرفه پیش میبرد. شرکت مارین ترابر جنوب (SASCO) بهعنوان یکی از شرکتهای باسابقه در حوزه حملونقل بینالمللی، کشتیرانی و فریت فورواردینگ، سالهاست که در مسیر ایران–روسیه و سایر مسیرهای تجاری مهم فعالیت دارد. این شرکت با در اختیار داشتن شبکه حملونقل دریایی و زمینی گسترده، امکان انتخاب بهترین مسیر، مناسبترین نوع کانتینر و انجام تمام امور گمرکی و لجستیکی را برای مشتریان فراهم میکند.
برای کسب اطلاعات بیشتر و گرفتن مشاوره برای صادرات به روسیه، از مشاوره رایگان این شرکت بهره ببرید.
